Zašto smo društvo bez šansi: Za nauku 0,2 posto – Kao i prethodnih godina, tako i u 2020. bosanskohercegovačko društvo nastupa po prepoznatljivom obrascu zanemarivanja nauke i obrazovanja. I to još neko vrijeme neće promijeniti ništa, čak ni uvođenje Dana nauke, niti polaganje cvijeća na bistu Vladimiru Prelogu, rođenom Sarajliji koji je 1975. godine, zajedno sa britanskim naučnikom J. W. Cornforthom, dobio Nobelovu nagradu za hemiju, niti poruke zvaničnika s tog istog odavanja počasti velikom naučniku po kojima je “znanost nešto što doprinosi razvoju cijelog društva”. To neće promijeniti konsenzualnu istinu o odnosu prema nauci u BiH, jer je ova država na dnu evropske ljestvice po ulaganjima u ovaj resurs.
Spomenuto se zanemarivanje može iščitati, recimo, i iz Programa utroška sredstava sa kriterijima raspodjele sredstava tekućih transfera utvrđenih budžetom Federacije BiH za 2020. godinu. Tako je za tzv. implementaciju Bolonjskog procesa entitet Federacija BiH obezbijedio 200.000 konvertibilnih maraka (100.000 eura) visokoškolskim ustanovama i to 84.000 konvertibilnih marake (42.000 eura) za projekte osiguranja kvaliteta studijskih programa na prvom i drugom ciklusu studija Univerziteta u Sarajevu, Sveučilišta u Mostaru, Univerziteta u Tuzli, Univerziteta u Zenici, Univerziteta u Bihaću i Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru. Dakle, linearno po 16.000 konvertibilnih maraka (8.000 eura).
Istim univerzitetima je obezbijeđeno ukupno 105.000 konvertibilnih maraka (52.500 eura) za projekte povezivanja s potrebama tržišta rada za studijske programe prvog i drugog ciklusa studija. Pored pomenutih “dvije stoje”, da ne budemo shvaćeni maliciozno, država je obezbijedila i dodatnih 11.000 konvertibilnih maraka (5.500 eura) „rezerve“. Samo iz ovih brojčanih natuknica naziru se jasni obrisi strateške nebrige prema nauci i istraživačkim potencijalima.
Ovdje dakako nema nikakve planetarne zavjere i sličnih mitoloških gluposti kojima obiluju naše konstitutivne pastve – krivica za to je isključivo naša, odnosno “onih koji nas vode”. Svijet se u tehnološkom smislu razvija čudovišnom brzinom, zahvaljujući strateškoj penetraciji svojih naučno-istraživačkih potencijala konkretno u tzv. digitalni razvoj, a za to vrijeme država BiH za istraživanje i razvoj izdvaja 0,2 posto godišnjeg BDP-a. Metafora sa cvijećem pred Prelogovom bistom djeluje pri tome kao savršen sarkazam države.
Neophodno državno ministarstvo obrazovanja
UNESCO-ova aktuelna statistika o 15 top zemalja koje najviše izdvajaju za nauku izgleda ovako: Južna Koreja 4,2, Izrael 4,2, Japan 3,4, Finska i Švicarska 3,2, Austrija i Švedska 3,1, Danska i Njemačka 2,9, SAD 2,7, Slovenija i Belgija 2,4, Francuska 2,3 , Australija 2,2, Singapur 2,1 posto godišnjeg BDP-a. Bugarska je na 0,75 posto, Hrvatska 0,86, a BiH sa nevjerovatnih 0,2 posto očigledno ima neprosvijećenu vlastodržačku oligarhiju koja u nauci vidi opasnost po sebe, dok državu vodi u propast.
Istovremeno puna su joj usta evropskih integracija uprkos strateškom načelu EU-a o ulaganjima u istraživanje i inovacije po kome svaki euro pametno uložen u nauku i istraživanje društvu vraća dugoročno deset puta više. Poređenja radi, 1990. godine BiH je ulagala jedan posto u nauku.
Evropski primjeri su instruktivni i ukazuju na katastrofičnu depresiju. Znanstvenici sa Univerziteta u Gentu od 270 miliona eura godišnjeg budžeta, čak 170 miliona su obezbijedili svojim radovima. Univerziteteti u Kembridžu (Cambridge) ili Oksfordu (Oxford) dnevno potroše sredstava koliko BiH godišnje uloži u razvoj nauke. Da kaskamo za modernim naučnim svijetom govori i svjež podatak iz januara ove godine – u Federaciji BiH se tek radi na povezivanju (neuvezane?) akademske i istraživačke mreže (FARNET) i njenom povezivanju u evropsku mrežu GEANT. Bosna i Hercegovina je jedina država na evropskom kontinentu koja nema svoju akademsku i istraživačku mrežu i nije konektirana na evropsku akademsku mrežu GEANT. Federacija BiH nema svoju uvezanu akademsko-istraživačku mrežu, za razliku od entiteta Republika Srpska čije su visokoškolske ustanove uvezane u jedinstvenu mrežu SARNET.
Almir Badnjević, bh. naučnik u oblasti biomedicinskog inženjeringa kaže otvoreno da je “bruka i sramota” da nemamo ministarstvo obrazovanja na državnom nivou, nego je obrazovanje rascjepkano po entitetima i kantonima što generira dalekosežne negativne posljedice.
“Najbolji primjer je državna Agencija za akreditiranje visokoškolskih ustanova koja, koliko god trenutno ima slabosti, ipak je jedinstvena na državnom nivou i može poslužiti kao model. Neophodan je državni zakon o obrazovanju, naročito visokom obrazovanju, jer se kroz njega uređuje i oblast naučnog istraživanja i državno ministarstvo visokog obrazovanja. Ako riješimo ovo, riješićemo i problem sramotnog dna u Evropi po ulaganjima u nauku”, smatra Badnjević.
Kao primjer uzima sadašnju praksu gdje grantovi od nadležnih institucija za istraživanje iznose od pet hiljada do deset hiljada eura, a sa tim iznosom, ističe, nije moguće ni pokrenuti, a kamoli voditi i okončati istraživanje.
“Uzmimo primjer susjedne Crne Gore. Vlada ove zemlje je na čelo ministarstva nauke dovelo Sanju Damjanović koja je radila u CERN-u i dala joj odriješene ruke. Damjanović je promijenila ‘krvnu sliku’ nauke i naučnika u Crnoj Gori, izlobirala veliki broj evropskih projekata, uvela transparentan način dodjele sredstava, otvorila mogućnosti razmjene i napredovanja, te pokrenula SEEIIST projekat za uspostavljane centra hadronske terapije iza kojeg su stale sve renomirane svjetske organizacije i koji kada se realizira biće sigurno najveća investicija i naučna infrastruktura implementirana u ovom dijelu Evrope”, navodi Badnjević.
Na konkretno pitanje “đe je, ba zapelo” kaže da je “zapelo kod politike koja je kreirala frankenštajnovske zakone i organizaciju, a nije stvorila nikakvu strategiju razvoja nauke i naučnih istraživanja”.
Kanton Sarajevo, svjetlo na kraju tunela
Istraživač Ervin Sejdić (oblast elektrotehnike, računalnog inžinjerstva i biomedicinskog inženjerniga) na Sveučilištu u Pittsburghu i dobitnik brojnih nagrada za naučnu karijeru među kojima i Obamine predsjedničke nagrade za ranu karijeru za naučnike i inžinjere prati zbivanja u BiH i surađuje sa kolegama koji se bave naučnim istraživanjima. Svjestan je da BiH generalno nedovoljno ulaže u nauku i istraživanja, ali naglašava da “to ne rješava problem”.
“Osnovni problem je nedostatak plana šta uraditi sa ‘produktima’ nauke i istraživanja, patentima, naučnim radovima, ljudima naučnicima, novim start-up kompanijama. Nema ništa od priče ‘pokušaćemo sve uraditi’. Najbolji primjer je Slovenija koja ulaže ogromna sredstva u nauku, ali niko u svijetu nauke neće reći da je Slovenija kao ime u nauci generalno prepoznatljiva. Znači, BiH mora da razvije plan sa jasnim ciljevima, ali plan koji se bazira na jednu ili dvije tačke, npr. da postane naučna ‘outsource’ lokacija, jer možemo neke eksperimente puno jeftinije a kvalitetno odraditi, nego u zapadnim državama. Sve ostalo biće lutanje, jer BiH je mala zemlja i fizički nema broj ljudi da se nadmeće sa jednom Kinom ili SAD-om”, kaže Sejdić.
Damir Marjanović, redovni profesor Prirodno-matematičkog fakultetu Univerziteta u Sarajevu i voditelj Odjela za genetiku i bioinženjerstvo na Međunarodnom Burch Univerzitetu Sarajevo sebe zna titulirati i kao “naučni uljez” u politici. Za razliku od kolege Badnjevića, on je “ponešto” naučio o funkcioniranju bh. političke elite i gotovo je siguran da je državno ministarstvo obrazovanja ideja koja se u ovom političkom momentu ne može realizirati.
“No postoji jedna stvar koja može biti pozitivan korak ka tom cilju, a to je donošenje zakona o naučno-istraživačkoj djelatnosti na nivou Federacije BiH, jer on trenutno ne postoji, iako postoje kakvi takvi fondovi kojima se nauka ‘financira’ na ovom nivou”, kaže Marjanović. Ističe kako već desetljećima oni koji vode državu nauku posmatraju kao egzotični izdanak, odnosno rashod u budžetima.
“Oni ne vide njene potencijale i oni ne žele da obezbijede kontinuirana ulaganja u naučno istraživačke djelatnosti. Odgovornost za takvu situaciju primarno snose oni koji se nametnu na izborima da vode ovu zemlju, a ne mogu i ne žele da sagledaju stvarne naučne potencijale bosanskohercegovačkog društva, ali i oni koji unutar slabašnih naučno istraživačkih krugova ne promoviraju te iste potencijale i zadovoljavaju se mrvicama sa budžetskog stola”, navodi Marjanović.
Otvara i pitanje uskog kruga prononsirane “akademske elite” koja “pokriva leđa” vlastodržaca uz obavezu da im ne pravi probleme, a zauzvrat dobija određene beneficije, dok trpi cijeli naučno-istraživački prostor.
Profesor Marjanović u moru crnih slika oko bh. nauke ističe jednu svijetlu, navodeći kao primjer Kanton Sarajevo, gdje se izdvajaju značajnija sredstva za nauku i gdje se priprema novi zakon u kojem bi ta sredstva iznosila najmanje dva posto budžeta.
“Ako ovo bude realizirano, onda akademska zajednica može u potpunosti da raspolaže značajnim novčanim fondom i taj ohrabrujući trend treba nastaviti. Istovremeno, u okviru akademske zajednice mora se prevazići elitizam o kojem ste pričali i smoći dovoljno hrabrosti da se u naredne dvije-tri godine pokrenu procesi koji će dovesti do toga da će znanstveni značaj nekog projekta ili disertacije biti jedini parametar njegovoj podršci, te isključiti svaku mogućnost nepotističkoga ponašanja, a posebno onoga što se može okarakterizirati znanstvenim nepotizmom.
U nekom sljedećem koraku kreiranje kantonalnog fonda za naučno istraživački rad koji bi se punio iz budžetskih ali i drugih sredstava bi dalo snažnoga poticaja razvoju nauke, barem u ovom malom dijelu BiH”, mišljenja je Marjanović.
Google Scholar objašnjava sve
Nijaz Skender sa Univerziteta u Bihaću nabraja paletu razloga bh. naučne neprepoznatljivosti u svijetu – politička situacija i vještačke krize, nesigurnost stranih investicija, rascjepkanost visokog obrazovanja po kantonima, nepostojanje strategije razvoja nauke na bilo kom nivou vlasti, nezainteresiranost naučnog i nastavnog kadra.
“Pogledajte rang bh. univerziteta na bilo kojoj svjetskoj rang listi i to je jedan od pokazatelja da nauka u BiH dobrano zaostaje za svijetom. Pojedinci koji i uspiju napraviti neki naučni iskorak nemaju nikakvih satisfakcija od države, a to utiče na motivaciju bavljenja naukom, jer naprosto ambijent sa nikakvim ulaganjima u nauku naprosto tjera mlade istraživače na bijeg vani”, kaže Skender.
Kao poseban problem Skender uočava odsustvo interesa univerziteta za otvaranje instituta koji su nosioci naučno-istraživačkog rada, ali i nebrigu prema mladim magistrantima i doktorantima u naučnom napredovanju.
“Odite na ‘Google Scholar’ (web pretraživač naučnih radova) i pogledajte gdje smo u naučnom svijetu. Više od 40 posto bh. nastavnog i naučnog kadra nije ni prijavljeno na ove mreže”, objašnjava bihaćki profesor zašto mladi perspektivni ljudi odlaze iz države.
Njegova kolegica sa Univerziteta Vildana Alibabić poziva se na izjavu nedavno preminulog akademika Muhameda Filipovića koji je jednom prilikom rekao kako “u BiH imamo samo jednu polovinu univerziteta”.
“Rahmetli profesor je kazao kao većina univerziteta nema naučno-istraživačkih rezultata te su svedeni na nivo viših škola i upozorio da ‘ako se za prodavanje magle po skupštinama i održavanje voznih parkova i plaća izdvaja više nego za univerzitete, onda ovo društvo nema nikakvih šansi’.
Ako ovu misao primijenimo na odnos vlasti u Krajini prema naučno-istraživačkom radu, a uloženo je jedno veliko ništa i kao rezultat imamo veliko ništa, onda smo mi društvo bez šansi. Univerzitetom vlada politika preko upravnih odbora, rektora, prorektora i dekana, političari se proizvode u akademska zvanja. Najbolji dokaz je da od 17 premijera Unsko-sanskog kantona, njih devet je sa Univerziteta u Bihaću, ako sam dobro brojala”, kaže Alibabić.
Ističe kako “treba početi od nas”, “pročistiti” akademsku zajednicu i sve staviti u odnos i izazov da plaća nije sigurna ako je ne zaradiš.
“Zvučaće kao gruba igra, ali, evo, pitam: koliko smo zaradili od tzv. austrijskog kredita od pet miliona eura koje su Vlada i Skupština Unsko-sanskog kantona podigli za poboljšanje rada Univerziteta? Odgovor je – nula. To je činjenica. Neka me neko ospori”, navodi profesorica Alibabić.
Zanimljivo, na “brzinsko” test-pitanje profesoru Badnjeviću da li postoji državna agencija za naučno-istraživački ili naučno-tehnološki razvoj, odgovorio je da ne zna da li postoji i dodao da, ako postoji, tim gore, jer niko ne zna za nju.
A duže od deceniju i po akademska zajednica u BiH ističe kako će u svjetlu potpisanog Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju pritisci konkurentnosti iz zemalja članica EU-a biti sve veći te da je neophodan radikalan zaokret u odnosu prema nauci koja je temelj svakog razvoja.
Izvor: Al Jazeera
Kontakt sa portalom Zenicablog možete ostvariti:
email: [email protected]
Viber poruke: +387 60 355 8888
Facebook Inbox: https://www.facebook.com/Zenicablog/
Twitter: https://twitter.com/Zenicablog2010
