Zenica u “Svjetlosti Evrope” – 1878. do 1918.- U nekim od svojih starih knjiga, nađoh podatak da je preuzimanje vlasti od strane Turske Carevine u ruke Austro-Ugarske, izvršeno u Zenici, u Hadži-Mazića kući. Tome je prethodila istorijska odluka Berlinskog kongresa 1878. Ovdje se misli na administrativno – protokolarno preuzimanje vlasti.
Iz Turskog pašaluka prelazi se na novo državno uređenje, gdje se u biti mijenja, sistematski i planski i uz “vojničku disciplinu”, ekonomski i kulturni život Bosne. Iako okupator, kolonizator i eksploatator, Austro – Ugarska, kroz promjene u proizvodnji, pravu vlasništva, privrednoj politici i načinu življenja, uvodi evropsku kulturu i civilizaciju u Bosnu.
U zeničke krajeve dolaze činovnici, trgovci, fabrikanti, stranci po običajima i jeziku, po svojim potrebama, tradiciji i načinu života, tako da oni, socijalno i ekonomski, tokom austrougarskog perioda predstavljaju najznačajniju kategoriju stanovništva. Po podacima iz vremena prvog popisa, njih je oko 100, a 1885. godine, već ih ima 10% (306), u 1895. godini ima ih oko 16%, a u 1910. na području Sreza je 26% stranaca. Znači – jedna petina stanovništva Zenice u ovom periodu su stranci. To su najvećim dijelom Nijemci iz Austrije, Ugarske, zatim Česi, Slovaci, Mađari, Jevreji i nešto manje Italijani, Poljaci, Rusi, Rumuni i ostali. Svi su uglavnom govorili domaćim jezikom. Ekonomski i socijalno, položaj im je bio povlašten, tako da njihovom pojavom u Zenici biva poremećen odnos u etničkoj strukturi, a na štetu domaćeg stanovništva.
U privrednom pogledu Zenica postaje jedan od vodećih industrijskih gradova Bosne i Hercegovine, tako da dolazi i do administrativnih promjena. Grad je dobio dvostruku ulogu centra opštine i centra novog zeničkog sreza, 1882. godine. Ali ostaje činjenica da su nosioci vlasti opštine i sreza – stranci, dok su domaći ljudi mogli stići samo do nivoa odbornika.
Međutim, austrougarska, kotarska vlast uviđa da gradonačelnik treba da bude građanin Zenice, da bi se na taj način pridobilo stanovništvo kasabe, a pogotovo nosioci ekonomskog razvoja, zanatlije i trgovci. Tako je istovremeno poštovana autohtona tradicija, kultura i običaji, te su gradonačelnici opštine u Zenici, pod austrougarskom vladavinom, bili: Sulejman Arnaut, Ahmed Mutapčić, Esad Alikadić do 1908. godine, zatim Alija Haramandić 1908 – 1913. godine, Muhamed Tarabar 1913-1917. i Osman Mutapčić 1917- …
U urbanom pogledu, zenička kasaba se čuva kao orijentalno – bosanska posebnost. Rezultat Austrougarskog načina urbanizacije su naselja, vodovod, kanalizacija, električno osvjetljenje, pošta, banka, hoteli, kino… Ta civilizacijska dostignuća proizvela su Zenicu u jedan, prilično važan grad, sa svim potrebnim, kako privrednim, tako i upravnim elementima. Kasaba ostaje skoro nedirnuta, a novi industrijski dio grada postaju: Rudnik, 1880. godine, „Papirna“ – 1885. godine, Željezara – 1892. godina, Centralna kaznionica – 1904. godine. U novim uslovima dolazi i do velikih promjena u funkcionisanju čaršije kao poslovnog prostora, koji preuzima glavna ulica, od Kamenitog mosta pa do Carine.
Istu funkciju dobila je i glavna ulica (nastala u austrougarskom periodu) od Carine, pored rudarske kolonije do Fabrike papira, uz modernizaciju koja se ogleda u dobijanju osvjetljenja, vodovoda i kanalizacije. Grade se i zgrade opštine, sreskog suda, apoteke, medrese, sinagoge, hrvatskog doma i dr.
Veoma brz razvoj grada u ovom periodu, nastao je kao posljedica naglog razvoja industrije, rudarske i željezne prerade. U početku razvoja Austro-Ugarska je dovodila stručnu radnu snagu, kako za razvoj i učvršćivanje novog sistema vladavine, tako i za razvoj privrede, te zbog toga dolazi do veoma izraženog useljavanja stranaca u Zenicu. Javlja se nagli porast stanovništva u Zenici. Prema podacima u Zenici je 1879. godine bilo 2101 stanovnika, 1885. godine grad već broji 3073 stanovnika, a 1895. godine ima 4226 stanovnika. 1910. godine bilo je 7215 stanovnika, dok je pred prvi svjetski rat Zenica imala oko 8000 stanovnika.Vidljivo je da je taj porast žitelja Zenice povećan za skoro četiri puta.
Godina 1895. značajna je i po tome što je tada bio prvi zvanični popis stanovništva, pa je Zenica po zvaničnom popisu imala 765 kuća sa 4226 stanovnika.
Već 1879. godine Zenica dobija željezničku, uzanu prugu i povezuje se sa Bosanskim Brodom, a 1882. godine završava se i pruga do Sarajeva.
I tako, mirno, zeleno naselje sa izrazitim poljoprivrednim zanimanjem stanovništva i skromnom zanatskom djelatnošću, sa mahalama Kočeva, Trgovišće, Londža, Sejmen i Odmut, Zenica počinje da se pretvara u industrijski grad.
Spomenuta, intenzivna građevinska djelatnost, vodila je razvoju industrije cigle i crijepa, pa se podiže i Ciglana. Pored nabrojanih administrativnih uprava, Zenica je imala i žandarmerijsku stanicu, Carinu, Financijsku stražu, dvije katoličke crkve, pravoslavnu crkvu i crkvenu općinu, pet džamija, sinagogu i jevrejsku vjersku zajednicu. Grad ima poštu i telegraf, telefonsku mrežu, moderni vodovod, opštu osnovnu školu i pet mekteba…
Autor: Ibrahim Emić
Kontakt sa portalom Zenicablog možete ostvariti:
email: [email protected]
Viber poruke: +387 60 355 8888
Facebook Inbox: https://www.facebook.com/Zenicablog/
Twitter: https://twitter.com/Zenicablog2010
