Smještena između Lašvanske klisure i Vrandučko– nemilske kotline, Zenica se nalazi na 316 metara nadmorske visine a leži na 44° 12′ geografske širine i 17° 56′ geografske dužine.
Zeničko polje je oivičeno sa 14 planina, od kojih je najviša Lisac sa 1313 metara. Smješteno je u kotlini, od sela Janjića do sela Donja Vraca, a u centralnom dijelu znatno se širi i sa povoljnim geografskim položajem osnovni je faktor postanka zeničkog naselja u ovom polju. Zeničkom kotlinom protiče rijeka Bosna u dužini od oko 32 kilometra, i to uglavnom svojim srednjim tokom.
Kotlinom inače prolazi i glavna saobraćajna arterija, koja veže jadransku obalu sa bogatim žitnicama– Slavonijom i Vojvodinom. Upravo zbog tako pogodnih uslova, utvrđeno je da tragovi života u ovom kraju postoje još u preistorijskom dobu.
Ime ZENICA dolazi od korijena riječi bazga, zova, zovka, zobika, zoba, čiji je latinski izraz sambucus. Tamo gdje raste zova, bazga, to zemljište se nazivalo bazovik, bazenik, bazenica, a nešto stariji oblik toga izraza je b’zovik, b’zenik, B’ Zenica. Prema tome, slavensko B’Zenica, naziv je za prostor, zemljište gdje je nastala Zenica. Osim toga, postoje dokazi da je na ovom području zova ili bazga bila veoma gusto rastinje.
Arheološki nalazi na području Zenice, sve do 1968. godine bili su slučajni, pa je otuda znanje o burnim historijskim zbivanjima na ovom tlu bilo oskudno, međutim, zahvaljujući organizaciji Muzeja grada Zenice, ubilježeni su značajni lokaliteti u ovu, do tada siromašnu arheološku kartu.
BAKARNO DOBA – U Orahovičkom polju, kod Nemile, 1896. godine iskopana je sjekira, koja po obliku i tipu pripada najstarijem bakarnom dobu, a u centru Zenice, 1972. godine, otkrivene su grobnice sa nakitom iz istog perioda. U selu Kopilo, udaljenom oko 4 km od Zenice, otkriven je 1971. godine bogat preistorijski lokalitet sa ostacima keramike, fragmenata nakita i oružja. I u selu Gradišću, na brdu zvanom Mrkonjića Gradina, na samoj površini, česti su nalazi fragmenata keramike i nakita, tako da je od pronađenih dijelova keramike uspješno rekonstruisana veoma karakteristična veza iz ovog perioda.
BRONZANO DOBA – Iz bronzanog doba u kojem čovjek koristi leguru bakra i kalaja, dobijajući na taj način bronzu, na lokalitetu kod današnjeg KPZ-a, slučajno su pronađene bronzane alatke: kramp i alatka – kelt.
ŽELJEZNO DOBA – Na ovom tlu su utvrđeni tragovi kulture, čiji su nosioci bila ilirska plemena, koja su i inače nosioci halštatske kulture na Balkanu. Taj period seže oko 2500 godina unazad. Bogatstvo željezne rude i drveta za topljenje, zatim blagoprirodni položaj zeničkih krajeva, daju podstrek osvajačima da zauzimaju te krajeve. Poslije višegodišnjih borbi, Rimljani su uspjeli Bosnu uzeti pod svoje, pa je u zeničkom kraju razvijena proizvodnja željeza za proizvodnju oružja, koje je bila nužan preduslov osvajačkih proboja na istok.
Period rimske vladavine na tlu Bosne, pa tako i zeničkog kraja, svjedoči o bogatim nalazima ostataka rimskih gradova, puteva, hramova, crkava, termi, stambenih i poslovnih objekata, grobnica sa bogatim prilozima nakita, oružja, nadgrobnih spomenika i drugih rimskih natpisa, fragmenata fresaka, mozaika, novca itd.
Slučajni nalaz, koji je i najznačajniji (do danas) na području Zenice iz rimskog doba, datira još iz 1891. godine, kada je na Bilimišću otkrivena veličanstvena rimska, dvostruka Bazilika, koju je naučnik dr Karlo Pač smatrao katedralnom crkvom. To je bila crkva biskupije Bistue, o kojoj je 530. godine, na provincijalnom sinodu u Splitu, bilo mnogo govora.
Bazilika se sastojala od dvije, uporedo položene crkve, spojene zajedničkim predvorjem na ulazu. Apside na dnu, spojene su trećom tako da se na jedna, posebna vrata, moglo ulaziti iz jedne crkve u drugu. U starohrišćanskom graditeljstvu ovakve dvostruke crkve su nešto vanredno rijetko. Na evropskom tlu poznato je samo nekoliko takvih crkvenih objekata iz ovoga doba.
Bazilika je bila bogato ukrašena kamenim ornamentiranim namještajem. Kameni spomenici koji su u nju ugrađeni, potiču iz nekoliko epoha i vrlo su raznorodni po oblicima i stilu. Pojedini primjerci spomenika nađenih prilikom iskopavanja, zauzimaju, po svojoj plastičnosti, posebno mjesto u našoj umjetnosti u vrijeme seobe naroda. Figuralne kompozicije sa alegoričnim simbolima izrađene su u reljefu, dok su motivi crkveni.
Na osnovu pisanih izvora i iskopane bazilike u Bilimišću kraj Zenice, većina istraživače se slaže da je na mjestu današnje Zenice, u rimsko doba bilo regionalno, veće naselje – municipijum Bistue Nova. Naselje je ucrtano i na geografskoj karti Tabula Peutingerijana, iz III vijeka nove ere, a nalazilo se na najvažnijem rimskom putu koji je vodio od Salone ka Sirmiumu i Argentariju. Tragovi toga puta na zeničkom području održali su se sve do dana današnjeg. U prilog rečenom idu i dva natpisa nadgrobnih spomenika na kojima se spominju, na jednom – vijećnik (dekurion) municipije Bistue, a na drugom posveta „…mužu municipie Bistue, svećeniku provincije Dalmacije…”. Oba su pronađena u ostacima zeničke Bazilike.
U selu Drivuša, 7 km od Zenice, 1887. godine otkriveno je šest rimskih grobova u kojima je, pored kostiju, pronađeno i više značajnih predmeta, dok je, 1936. godine, u selu Stranjani, 8 km od Zenice, otkrivena rimska nadgrobna ploča. U blizini naselja Mala Broda, uz cestu prema Travniku preko Vjetrenice, gdje je lociran i rimski put, otkriveni su rimski grobovi. Sličan nalaz otkriven je i uz potok Kočevu, u samom gradu Zenici.
Kod sela Podbrežje, u blizini puta Zenica – Brod, oko 3 km od centra Zenice, pronađeni su ostaci rimskih zgrada, a u selu Raspotočju još su vidljivi ostaci rimske ceste, lokalitet rimske zgrade, kao i tragovi stubova, od mosta – pa preko rijeke Bosne.
Godine 1967. u selu Višnjica otkrivena je votivna ara, iz II vijeka nove ere, posvećena bogu Herkulu. Iste godine u selu Bilješevu, kraj rijeke Bosne, otkrivena je nadgrobna ploča – Valeriusova Stela, iz IV vijeka nove ere.
Godine 1968. u selu Putovići otkriveni su ostaci rimskih građevinskih objekata, tako da su sistematska iskopavanja dala odlične rezultate, jer su iskopane terme obilovale bogatim nalazima metalnih i staklenih predmeta, mozaikom, uređajima za centralno grijanje (hipokaustima), uređajima za kanalizaciju, kao i zidnim freskama. Građevina je po mišljenju stručnjaka služila kao svetilište – hram. U njoj je otkriveno više odlomaka kamene plastike, sa reljefima iz poljoprivrede, zatim fragment reljefa Silvana i Nimfe (antičkih, šumskih božanstava), ornamentirane tranzene…
Priredio: Ibrahim Emić
Kontakt sa portalom Zenicablog možete ostvariti:
email: [email protected]
Viber poruke: +387 60 355 8888
Facebook Inbox: https://www.facebook.com/Zenicablog/
Twitter: https://twitter.com/Zenicablog2010
