Zgrada BNP otvorena na današnji dan 1978. godine, pročitajte sve o njenom arhitektonskom značaju – Sedmog maja 1978. godine je otvorena nova zgrada sadašnjeg Bosanskog narodnog pozorišta Zenica. Tim povodom Zenicablog objavljuje članak koji govori o arhitektonskom značaju zgrade pored koje većina nas prolazi svakodnevno, ne znajući kakvo umjetničko i arhitektonsko blago predstavljaju zidovi bijele građevine na trgu BiH.
BNP: Total-dizajn u arhitekturi BiH – Prihvatajući historijske i političke uvjete, poznavajući aktuelne tokove u evropskoj arhitekturi 1970-ih godina, te niz specifičnosti u graditeljskom tretiranju prostora, moguće je razumjeti kakvu je ulogu i značaj imala izgradnja najvećeg pozorišta u Bosni i Hercegovini, Pozorišta u Zenici.
Bosanskohercegovačko kulturno-historijsko naslijeđe velikim dijelom čini materijalno naslijeđe arhitektonskih objekata nastalih u različitim historijskim periodima. I dok su arhitektura i umjetnost antike, srednjeg vijeka, osmanskog i austrougarskog perioda studiozno i seriozno istraženi te valorizirani u nizu publikacija koje imaju naučni značaj, industrijsko naslijeđe Bosne i Hercegovine je nedovoljno istraženo i prezentirano u sažetim monografskim ili taksativnim pregledima bez postojanja stručne arhitektonske kritike i valorizacije.
Zenica, kao i većina drugih gradova u Bosni i Hercegovini, prošla je razvojni put od antike pa do vremena u kojem živimo, o čemu, nekad više, a nekad manje, govori sačuvano materijalno naslijeđe iz određenog historijskog perioda. Posljednje je decenije naslijeđe iz nama bliske prošlosti aktuelizirano, pa se arhitektonskim objektima izgrađenim u drugoj polovini 20. stoljeća pristupilo s dužnim poštovanjem, velikim interesom za koncepciju, proporcije i volumene, i to ne samo u domaćim krugovima nego i na međunarodnom nivou. Ovaj jedinstveni fenomen u arhitekturi bivše Jugoslavije ispoljen je u genijalnim ostvarenjima nastalim iz uske veze arhitekture, skulpture i likovnog izražaja.
Značajna finansijska sredstva ulagana su u izgradnju stambenog prostora, a posebno u pozorišta, muzeje i galerije, i uopće u kulturno-zabavni i rekreativni segment života radničke klase. Zaneseni idejama zajedničkog dobra, industrijskog razvoja i kulturnog procvata, mali bosanskohercegovački gradovi kakav je Zenica, dobili su šansu da se infrastrukturno razviju i velikim koracima napreduju ka budućnosti planiranog prostora, osmišljenog urbanizma i kreativne arhitekture. Prihvatajući historijske i političke uvjete, poznavajući aktuelne tokove u evropskoj arhitekturi 1970-ih, te niz bosanskohercegovačkih specifičnosti u graditeljskom tretiranju prostora, moguće je razumjeti kakvu je ulogu i značaj imala izgradnja najvećeg pozorišta u Bosni i Hercegovini, Pozorišta u Zenici.
Događaj od prvorazrednog značaja za kulturu i arhitekturu malog bosanskohercegovačkog grada bila je izgradnja pozorišta. Ovaj tehnički veoma zahtjevan arhitektonski objekt ubraja se među najuspješnije projekte izvedene na prostoru bivše Jugoslavije. Priliku da projektiraju impozantnu građevinu od izuzetnog značaja za Zenicu, odnosno za kulturu i umjetnost Bosne i Hercegovine, dobila su dvojica bosanskohercegovačkih akademika, profesori Jahiel Finci i Zlatko Ugljen.
Posebno izražen senzibilitet dvojice arhitekata u kreiranju urbanističke postavke, arhitektonskih formi, volumenskih i proporcijskih odnosa, odabira materijalizacije i načina promišljanja o prostoru, rezultirali su jedinstvenim arhitektonskim objektom, trijumfom tehničkog napretka i umjetničke kreativnosti, zgradom današnjeg Bosanskog narodnog pozorišta u Zenici.
Jahiel Finci i Zlatko Ugljen
Vrhunac bosanskohercegovačke postmoderne arhitekture i total-dizajna je zgrada Pozorišta u Zenici, izgrađena 1978. godine po projektu arhitekata Jahiela Fincija i Zlatka Ugljena. Jedan je od najboljih primjera pozorišne arhitekture na prostoru bivše Jugoslavije, ali i u zemljama Jugoistočne Evrope.
Jahiel Finci (in memoriam) diplomirao je na Visokoj tehničkoj školi u Pragu 1936. godine. Bio je redovni profesor prve generacije profesora na Tehničkom fakultetu (Arhitektonski fakultet Univerziteta u Sarajevu), jedan je od osnivača tog fakulteta i član Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. Sve do Drugog svjetskog rata bavio se teorijom stanovanja i zaštite naslijeđa, iz čega je proizašlo nekoliko naučnih članaka, knjiga i drugih publikacija, a kasnije postaje aktivniji kao projektant. Obavljao je funkciju ZAVNOBIH-ovog povjerenika za građevinarstvo, odnosno ministra građevine.
Od izuzetnog značaja je njegov doprinos izgradnji i današnjem izgledu sarajevske Željezničke stanice. Na preprojektiranju ambiciozno započetog objekta čiji su idejni projekt uradili češki arhitekti, Finci je radio s kolegama Muhamedom Kadićem, Emanuelom Šamanekom te Bogdanom Stojkovim koji je izradio izvedbeni projekt. U Jevrejskom groblju u Sarajevu je 1952. godine dizajnirao spomenik žrtvama fašističkog terora. Finci je autor velikog broja projekata za različite arhitektonske objekte, također je i jedan od osnivača grupe “Collegium Artisticum”.
Ovu grupu intelektualaca, naučnika, umjetnika i antifašista, okupljenih oko ideje oživljavanja kulturnog života u Sarajevu, činilo je više od stotinu članova od 1939. do 1941. godine, kad je zabranjena. Među njima su bili Vojo Dimitrijević, Ismet Mujezinović, Roman Petrović, Mica Todorović, Danijel Ozmo, Jovan Krstić, Emerik Blum i drugi. Za svoj stvaralački opus, Jahiel Finci nagrađen je najvećim domaćim priznanjima, i to Nagradom ZAVNOBiH-a, 27-julskom nagradom BiH te Nagradom jugoslavenskog lista “Borba” za arhitekturu.
Jedan od najvećih arhitekata na prostoru bivše Jugoslavije Zlatko Ugljen član je Akademije nauka i umjetnosti BiH, Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti te Slovenske akademije znanosti i umjetnosti. Izuzetno plodan stvaralački opus, koji karakterizira sinergija arhitektonskog, skulpturalnog i likovnog izražaja, nastao je na prijelazu iz moderne u postmodernu arhitekturu. Arhitektonski objekti Zlatka Ugljena čine nezamjenjivi dio bosanskohercegovačkih gradova i rezultat su sinteze duha mjesta (lat. Genius loci), duha vremena i velike kreativne moći ovog arhitekte.
U lepezi funkcionalno različitih arhitektonskih objekata posebno mjesto zauzima sakralna arhitektura, u koju spada i najbolji primjer savremene interpretacije tradicionalne osmanske arhitekture u Bosni i Hercegovini – Šerefudinova (Bijela) džamija u Visokom. Posebnost u pristupu arhitekturi učinila je Ugljenovo djelo prepoznatljivim zahvaljujući bijelim modernističkim volumenima, čistim geometrijskim tijelima i slikama, specifičnoj ulozi prirodnog osvjetljenja, te snažnom pečatu total-dizajna.
Ugljen je autor umjetnički vrijednih spomenika, a značajan doprinos umjetnosti i enterijeru dao je produkt-dizajnom. Izuzetni primjeri turističko-ugostiteljskih objekata koje je projektirao su hoteli: “Ruža” u Mostaru, “Bregava” u Stocu, “Kalin” u Bugojnu, “Visoko” u Visokom i “Vučko” na Jahorini. Zahvaljujući ovim i brojnim drugim arhitektonskim projektima, skulptorskim ostvarenjima te likovnim i dizajnerskim rješenjima, Zlatko Ugljen je dobitnik najvećih domaćih nagrada, kakve su: Šestoaprilska nagrada, Nagrada jugoslavenskog lista “Borba” za arhitekturu i prestižna “Aga Khan” nagrada za arhitekturu.
Funkcija i dizajn
Impostiranje zgrade Pozorišta na popločani trg u novom centru grada, koji okružuju višespratnice, urađeno je s ciljem formiranja poslovne zone u Zenici. Neposredno uz zgradu Pozorišta izgrađena je i zgrada Gradske kafane u tom projektantskom maniru. Ova dva objekta se mogu posmatrati s aspekta arhitekture i urbanizma kao zaokružena cjelina.
Glavni ulaz s figurativnom plastikom, koji odaje utisak scenskog okvira, leži na istočnoj fasadi pročelja zgrade. Službeni ulaz u zgradu pozorišta nalazi se na zadnjoj, odnosno zapadnoj fasadi objekta koja nosi zanimljiva arhitektonska rješenja prozorskih otvora. S jedne strane je naglašena monumentalnost zgrade pozorišta, a s druge strane objekt odaje utisak interpolacije industrijskog kompleksa, koji sa stambenim kućama u spomenutoj ulici ne gradi ravnopravan prostorni odnos. Bočne fasade te fasada pročelja imaju omogućene bolje vizure i više prostora da bi se sagledale kao cjelina u svojoj monumentalnosti i skladnosti. Iako je zgrada Pozorišta okružena zgradama veće spratnosti, ona nije zarobljena u prostoru, naprotiv, ova fasadna platna trga naglašavaju značaj zgrade Pozorišta kojeg posjetilac pamti kao fokusnu tačku i kao centar trga. Impostiranjem objekta na neku drugu lokaciju u gradu, naprimjer na obalu rijeke Bosne, povećao bi se utisak monumentalnosti, rijeka bi imala ulogu ogledala koje naglašava skulpturalne i likovne vrijednosti zgrade zeničkog pozorišta, a zgrada, u relaciji s jakim prirodnim ambijentom, mogla bi dobiti veći značaj.
Zgrada Bosanskog narodnog pozorišta u Zenici ima impresivne dimenzije: duga je 90 metara, široka 60 metara i visoka 45 metara, te površinu korisnog prostora od 11.500 m². Osim glavnog ulaza za publiku i službenog ulaza za uposlene, postoje još dva ulaza u zgradu – ulaz za utovar i istovar tehničke opreme te ulaz u pogonska postrojenja. Na pet etaža raspoređeni su sadržaji koji ispunjavaju sve zahtjeve modernog pozorišta. Kao scenski prostori posebno su osmišljeni i projektirani Velika scena, Mala scena, Bočna scena, Kabaretska scena i Podrumska scena, kao i drugi alternativni scenski i izložbeni prostori. Multifunkcionalan enterijer zgrade zeničkog pozorišta karakterizira senzibilno oblikovanje prostora i specifičan likovni izražaj kad se radi o plastičnim i polihromnim detaljima, te mobilijar, rasvjeta i drugi detalji u duhu total-dizajna.
Veliku scenu italijanskog tipa sa sedam fiksnih ulaza (25x17x11 metara) odlikuju značajne tehničke mogućnosti. Od gledališta je odvajaju tri zavjese: dvodijelna plava plišana zavjesa, tapiserija (rad umjetnice Jagode Buić) i metalna protupožarna zavjesa. Između scene i gledališta smješten je proscenij s prostorom za orkestar, a bočni zidovi nose balkone koji se koriste za mobilna rasvjetna tijela, a mogu služiti i za publiku.
Prostorno dopadljivo oblikovano gledalište sa 408 mjesta ima dobre akustične karakteristike. Zidovi i stropovi su obloženi trešnjinim drvetom, fotelje su presvučene plavom tkaninom, a rasvjeta je posebno projektirana pojačavajući utisak total-dizajna. Bočna scena je od Velike scene odvojena pokretnim harmonika-vratima i moguće ju je koristiti kao dio scenskog prostora Velike scene.
Mala scena je multifunkcionalan prostor koji omogućava održavanje različitih kulturnih događaja, kakav je promocija knjige za 80 do 120 gostiju. Podrumska scena nalazi se u prizemlju zgrade i zadovoljava potrebe gledališta od optimalno 150 osoba. Na prvom spratu, u dijelu zgrade namijenjenom za glumce i adminstraciju, nalazi se Kabaretska scena, popularno nazvana “Kabare”. Enterijer ovog prostora je u potpunosti izmijenjen u odnosu na originalni izgled kako bi mogao primiti ugostiteljski sadržaj i trenutne intervencije, iako reverzibilnog karaktera, degradiraju arhitektonske vrijednosti zgrade.
U zgradi se nalazi osamnaest glumačkih garderoba, dvije prostorije za čitače probe, prostorija za mizanscenske probe, prostorija za muzičke probe, dva apartmana za goste, tehnički salon, dvadeset kancelarija, prostorije arhiva, muzeja i biblioteke. Prostor foajea je oplemenjen umjetničkim slikama, sukladno estetici visokog modernizma koje je izradio akademski slikar Ljubomir Perčinlić (in memoriam). Do kojeg je detalja išao total-dizajn govori podatak da je i logo zeničkog pozorišta posebno dizajnirao Saša Levi.
Oprema toaleta, foajea, garedroba, kancelarija, pa i natpisi i vizuali za funkcionalnu podjelu grupa prostorija u zgradi namjenski su dizajnirani. U sastavu zgrade pozorišta nalazi se i niz drugih pratećih sadržaja, primjerice bravarska i krojačke radionice, slikarnica, šminkeraj, vešeraj, podrumske prostorije, depoi, ostave i toaleti. Zgrada Bosanskog narodnog pozorišta u Zenici, svojom funkcionalnošću i estetikom enterijera, omogućava organizaciju najvećih domaćih i međunarodnih manifestacija.
Arhitektonske i umjetničke vrijednosti
Autor monografije o Zlatku Ugljenu (izdavač: Međunarodna galerija portreta Tuzla, Tuzla, 2002.), slovenski historičar umjetnosti Stane Bernik, studiozno opisuje stvaralačko djelo jednog od arhitekata zgrade zeničkog pozorišta: “Ugljenov opus slijedi kreativnu liniju na kojoj je generiran modernistički vokabular arhitektonskih oblika, bez upadanja u zamku modernističkog manirizma i dogmatske primjene modernističke sintakse”.
U sagledavanju zgrade zeničkog pozorišta dominantne su čiste geometrijske forme valjka, kocke, paralopipeda i zarubljene piramide presvučene bijelim zidnim platnima, staklenim plohama i čelikom, asocijacijom na zeničku Željezaru.
Posjetilac ovu zgradu doživljava monumentalnom zbog pristupne sekvence glavnom ulazu za publiku koji je modeliran arhitekturom i skulpturom u jedinstvenu cjelinu. Udvostručeni bijeli okvir ulaza nosi skulpturu Dušana Džamonje (in memoriam) i naglašava značaj pozorišta kao kulturne institucije.
Skulptura “Zajedništvo”, izrađena od gvožđa, prepoznatljiv je simbol zeničkog pozorišta i postala je jedan od simbola grada. Materijalizacija skulpture, te fasadne obloge jasna su asocijacija na Željezaru, jedan od najupečatljivijih prostornih i podsvjesnih repera industrijske Zenice. Dušan Džamonja je hrvatski kipar, rođen 1928. godine u Strumici (Makedonija). Neke od najznačajnijih Džamonjinih skulptura vezane su za Narodno-oslobolilačku borbu u Jugoslaviji, primjerice Spomenik revolucije na Mrakovici (Kozara) i Spomenik revolucije naroda Moslavine u Podgariću. Džamonja je često sarađivao s arhitektama i svojim umjetničkim doprinosom brisao granicu između arhitekture i skulpture. Bio je član Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti te Srpske akademije nauka i umetnosti.
Fasade zgrade zeničkog pozorišta predstavljaju skulpturalne kompozicije izvedene u korten-čeliku “ingot” te zaokružene bijelim plohama i kulama s perforacijama u staklu. Arhitekte su vješto zaobišle zamku simetrije oblikujući prostor foajea tako da gradi dijalog s okruženjem. Uokvirene slike okruženja ulaze kroz prozorske otvore zavidnih proporcija te su na taj način postale živi akteri enterijera. Autor monografije o pozorištu u Zenici (izdavač: Udruženje književnika Zeničko-dobojskog kantona, Zenica, 2002. godina) dramaturg Hasan Džafić zaključuje o arhitekturi ovog pozorišta sljedeće: “Svaki pogled na zgradu ostavlja utisak osebujnog arhitektonskog rafinmana u tretiranju i oblikovanju plastike svih fasada.”
O fenomenu Ugljenove arhitekture govori i profesorica Lejla Bušatlić u svom magistarskom radu “Arhitektura Zlatka Ugljena – kontinuitet tradicionalnih formi u modernoj i postmodernoj reinterpretaciji” (Univerzitet u Sarajevu, Filozofski fakultet, Katedra za historiju umjetnosti, Sarajevo, 2015): “Radi se o autorski prepoznatljivom i kreativnom pristupu arhitekturi kao univerzalnoj vrijednosti. Autorova recepcija postmodernizma je kritička, a ne prosta ideološka kopija ili formalno upadanje u postmodernistički manirizam.” Zgrada zeničkog pozorišta, lišena suvišne dekoracije i opterećujućih ornamentalnih fraza u enterijeru i eksterijeru, nosi odlike postmodernističke arhitekture.
Zgrada Bosanskog narodnog pozorišta Zenica je 1979. godine, godinu nakon izgradnje, dobila prestižnu godišnju nagradu jugoslavenskog lista “Borba” za najbolje arhitektonsko ostvarenje u Bosni i Hercegovini, a zatim i godišnju nagradu za najbolje arhitektonsko ostvarenje u SFR Jugoslaviji. Ova zvanična potvrda virtuoznosti u komponiranju prostora krunisala je Fincijev i Ugljenov hram kulture i pružila mu zasluženo mjesto nadahnuća i inspiracije za buduće arhitektonsko djelovanje i razvoj arhitektonske retorike u Bosni i Hercegovini. (Boris Trapara/Novo vrijeme/
Kontakt sa portalom Zenicablog možete ostvariti:
email: [email protected]
Viber poruke: +387 60 355 8888
Facebook Inbox: https://www.facebook.com/Zenicablog/
Twitter: https://twitter.com/Zenicablog2010
